Ontwerp de Toekomst is gemaakt in het kader van het 100 jarig bestaan van de NVTL. Met Ontwerp de Toekomst wil de NVTL een impuls geven aan nieuwe ontwerpbenaderingen voor de uitdagingen van morgen. Met de verhalen zetten we de spotlight op de creativiteit en ontwerpkracht van tuin- en landschapsarchitecten en -ontwerpers en de disciplines, die met de vakgemeenschap samenwerken aan een mooi(er) Nederland.

Honderd jaar vooruit
Voor Ontwerp de Toekomst maakte landschapsarchitect, illustrator en Young NVTL-lid Cor Simon een tekening, geïnspireerd op de interviews. Hij verdeelde Nederland in drie bodemtypes: groen voor de klei, geel voor het zand en paars voor het veen. Rivieren krijgen in het Nederland van de toekomst de ruimte en functioneren als recreatieve zones, als klimaatbuffer en als biodivers paradijs. Steden zijn rotsformaties in het groen met veelzijdige woonvormen, voorzien van daken die ruimte bieden voor onze energievoorziening. Of voor groen en daarmee ook een habitat voor dieren en planten vormen. Voedselvoorzienende kassen dienen als eco-resorts. Lange afstanden leggen we af met het openbaar vervoer onder het maaiveld, op de grond en in de lucht. De roofvogel met de drone illustreert tegelijkertijd de strijd én de samenwerking tussen natuur en technologische ontwikkelingen. Het circulaire ‘ruimtestation’ is, naast een verbeelding van de verovering van de ruimte, ook een beeld dat de van de ruimte in Nederland en de inrichting daarvan in een groter perspectief plaatst. Op zee is er ruimte voor natuurinclusieve windmolens, waterstofstations en zonneparken.

Leren leven met water
De toren in de zee is een station waar plastic etende wormen het afval van de zee opruimen en omzetten in nieuwe grondstoffen. Landbouw bestaat uit regeneratieve teelten met minder vee en meer bosakkerbouw, met lokale afzetmarkten en meervoudig ruimtegebruik. Er wordt voorzichtig geëxperimenteerd met ruimte voor de krachten van de natuur. Bosbranden kunnen worden voorkomen door een mozaïek te vormen, een natuurkracht die vaker gaat voorkomen door droogte. En we moeten weer leren leven met het water. We vergeten ondertussen de rijke cultuurhistorie en identiteit van ons landschap niet: de windmolen op Kinderdijk, de domtoren van Utrecht, het Evoluon van Eindhoven, de verdronken  dorpen van Zeeland.

Klik op de tekening om hem te vergroten.

Arita Baaijens is ontdekkingsreizigster, biologe en schrijfster. Ze onderzoekt de relatie tussen mens en landschap in Nederland en daarbuiten. In 1988 organiseerde Arita haar eerste woestijnexpeditie. Na twintig jaar woestijn verlegde ze haar onderzoeksterrein naar Siberië, waar ze experimenteerde met ‘deep maps’ die betekenis van landschap vastleggen. In 2017 startte Arita een project in eigen land: Paradijs in de Polder, ontdek wat landschap je vertelt. Een paar jaar later richtte ze haar blik op de zee met het filosofisch taalexperiment ‘Taal voor de toekomst, in gesprek met de Noordzee’. Het meest recente project is haar voorgenomen sollicitatie bij de Noordzee op de functie ‘Spreker voor het leven in de zee’.

Je hebt ‘deep mapping’ ontwikkeld, wat kunnen landschapsontwerpers hiermee?
Landschapsarchitecten maken ontwerpen waarin ze steeds vaker het perspectief van planten, dieren en water meenemen. Met deep mapping kunnen ze een stap verder gaan. Deep maps gaan over betekenis en ervaring. Je kunt ze omschrijven als een biografie van een plek of gebied, ontstaan door een collectieve inspanning van bewoners – inclusief mensen – die laten zien wat voor hen belangrijk is. Dat zijn vaak heel andere dingen dan landschapsarchitecten in hun ontwerp meenemen. In een deep map komen verschillende perspectieven en verhaallijnen samen. En dat is geen probleem. Wat telt is de vraag welk verhaal of perspectief ertoe doet bij besluitvorming, en waarom. Zo bezien is een deep map geen einddoel maar het begin van een opbouwend gesprek over de toekomst van een gebied, wijk of nationaal park.

Kun je een voorbeeld noemen van de betrokkenheid die een deep map kan creëren?
Problemen en conflicten bij ruimtelijke opgaven gaan bijna altijd over emoties, en zelden over feiten alleen. Bij drastische ingrepen in een gekoesterd landschap lopen die emoties hoog op. Enige tijd terug speelde op Terschelling de kwestie van de Boschplaat die dreigde te ‘verdrinken’ door een stijgende zeespiegel. Staatsbosbeheer en Rijkswaterstaat stelden voor om de stuifdijk, die in de vorige eeuw is gebouwd door eilanders, op sommige punten door te breken, om op die manier dynamiek te creëren voor de ontwikkeling van de Boschplaat. Dat idee viel niet goed bij de eilanders. En het leek onmogelijk om tot een gedeelde toekomstvisie te komen. Maar dankzij intensieve samenwerking met alle belanghebbenden is dat toch gelukt. Veldexcursies, werksessies, het uitwisselen van ervaringen en verhalen; alles kostte tijd. Maar nu ligt er wel een toekomstplan waarin alle verhaallijnen en culturele elementen samenkomen. Je zou de uitkomst en de kaart die in dit proces is ontstaan een deep map kunnen noemen. De stuifdijk blijft voor 80% in stand. In de stroomgaten ontstaat dynamiek van wind, zee en zand. En zo kan de Boschplaat zich verder ontwikkelen.

Wat kunnen ontwerpers nog meer doen om de diepere betekenis van het landschap te leren begrijpen?
Allereerst door te beseffen dat we in een meerstemmige en veelsoortige wereld leven, waar wij mensen ook onderdeel van uitmaken. Ga uit van onderlinge relaties in je ontwerpen. Incorporeer de stem van landschap, bodem, water. Schenk aandacht aan zichtbare en onzichtbare aspecten van landschap. Daag jezelf uit, ga naar gebieden waar mensen heel anders met natuur en landschap omgaan. Oordeel niet, maar stel jezelf open voor de kennis die daaruit spreekt. Gaan mensen elders net zo bazig om met natuur en landschap als wij? Wat doen ze anders en wat is daarvan het effect op de omgeving?

Wat is jouw wens voor de volgende generaties ontwerpers?
Mijn wens is dat ze de ruimte krijgen om andere perspectieven te verkennen. En om samen te werken met bijvoorbeeld kunstenaars, sociaal wetenschappers en landschapsfilosofen. Op die manier stimuleer je kruisbestuiving van ideeën, disciplines, culturen en ontwerpprocessen. Daardoor ontstaan nieuwe denksporen en ontwerppraktijken. Dat biedt hoop voor de toekomst.

Maike van Stiphout studeerde tuin- en landschapsarchitectuur aan de Universiteit van Wageningen en het Royal Melbourne Institute of Technology. In 1993 richtte ze het bureau DS Landschapsarchitecten op. Maike is de dochter van een biologe, en werkt als landschapsarchitect met liefde voor de natuur. Steden en hun ecosystemen hebben haar altijd geïntigreerd. In 2020 publiceerde ze De eerste gids voor natuurinclusief ontwerp. In dit video-interview deelt ze haar visie op het ontwerpen en bouwen voor alle soorten.

Landschapsarchitect Ziega van den Berk won in 2021 de Archiprix met haar afstudeerproject Doggersland, de kraamkamer van de Noordzee  en ontving in 2022 de NVTL Talent Award. Ziega studeerde spatial design aan de HKU en lanschapsarchitectuur aan de academie van bouwkunst Amsterdam en werkt sinds 2013 bij MUST Stedebouw. Hoe zou zij de toekomst ontwerpen?

Beekdallandschap
Ik geniet van veel verschillende soorten landschappen, maar ik voel me toch het meest verbonden met het kleinschalige beekdallandschap van Noord-Brabant waar ik ben opgegroeid. Waar ik ook van hou zijn de bergen. Die grootsheid en eeuwigheid die jou even heel klein maakt, alsof je oplost in het landschap. In een zeilboot op de Waddenzee kan ik dat nederige gevoel ook hebben, ik vind dat heel fijn.

Habitat als basis
Ik hoop dat we over honderd jaar in een landschap leven waar alles floreert: mens, plant en dier. Met een gezonde bodem, en robuuste, aaneengesloten groengebieden. Dat we steden gaan zien als natuurgebieden, als een soort rotsformaties in het groen. Waar allerlei soorten planten, insecten en dieren samenleven met de mensen. Het is een omdraaien van hoe we het tot nu toe deden. De habitat als basis, en daarna pas de functies. Die manier van naar de leefomgeving kijken zie je nu al ontstaan.

In samenspraak met de samenleving
Als landschapsarchitect ben ik opgeleid om problemen op te lossen. Maar dat dat niet altijd de meest logische benadering is, bleek onlangs uit het project ‘Windparken op Zee’ van de Ambassade van de Noordzee. De vraag was: wat is een rechtvaardig windpark? Daarop bleek een ontwerp niet het antwoord te zijn. Het werd een motie, waarin alle dilemma’s op tafel zijn gekomen. De rol van milieusocioloog Darko Lagunas was hierin essentieel. Hij heeft veel inzichten gegeven die wij als ontwerpers anders niet hadden. Bijvoorbeeld over de grondstoffenproblematiek en hoe die nauw verbonden is met de energietransitie. Wist je bijvoorbeeld dat afgeschreven wieken niet te recyclen zijn? Ze worden nu begraven. Het is echt een puinhoop! En met alleen ontwerp draag je bij aan het probleem. Daarom is het zo belangrijk voor ontwerpers om in samenspraak met de samenleving gaan werken. Bijvoorbeeld met een burgerberaad, misschien wel een ontwerp-burgerberaad. Het kenmerkt de huidige generatie ontwerpers dat ze dit al steeds meer doen; ze zijn het vakgebied aan het oprekken.

Intrinsieke waarden
Ik hoop dat we in de toekomst het natuurlijke leven steeds meer als meer vanzelfsprekend gaan zien, en dat alles meer in balans is. Mijn wens is dat de nieuwe generatie ontwerpers goed kan luisteren en kijken, empathisch is, en de mens niet meer centraal stelt in hun werk en de intrinsieke waarden van al dat andere leven erkennen. Ik hoop ook dat in de toekomst de samenleving, en dan met name de politiek, eerlijker en transparanter is. In de projecten waar ik bij betrokken ben, merk ik dat er veel wordt weggekeken en verzwegen. Dat is schokkend om te zien, en het doet mijn vertrouwen in de politiek geen goed. Er zijn wel steeds meer mensen die wél proberen de pijnlijke, complexe problemen te benoemen en daarvoor oplossingen aandragen. Hopelijk wordt er naar hen geluisterd.

Dirk Oudes is universitair docent landschapsarchitectuur aan Wageningen University en associate van NRGlab, een onderzoekslaboratorium voor energietransitie. Na een periode van vijf jaar als landschapsarchitect bij verschillende ontwerp- en adviesbureaus, werkte hij als research fellow bij de Amsterdamse Academie van Bouwkunst. Hij gaf daar les en schreef zijn PhD thesis getiteld Landscape-inclusive energy transition: landscape as catalyst in the shift to renewable energy.
Samen met Sven Stremke en Paolo Picchi schreef hij het boek Power of Landscape, waarin ze diverse energielandschappen in Europa en de VS onderzochten, in heden, verleden en toekomst. Het uitgangspunt van het boek is de kwalitatieve en emotionele betekenis van het landschap voor bewoners en gebruikers.

Lieke Jildou de Jong is landschapsarchitect, gastdocent aan de Academie van Bouwkunst en eigenaar van Landscape Collected. Ze won meerdere prijzen, waaronder de Archiprix met Zoetwater erven op zilte zeebodem, waarin ze onderzocht hoe het boerenerfgoed kan worden ingezet om het landschap aan te passen op de hedendaagse uitdagingen voor het productielandschap. Hoe ziet Lieke het landschap van de toekomst?

Leesbaar landschap
Toen ik jong was, en we met mijn familie een dag naar Schiermonnikoog gingen, kwamen we door de kuststreek van Noord-Groningen. Ik zag de enorme velden met gewassen en was verbijsterd. Zo groots en weids. Een zee van niks. Tegelijkertijd is er veel te zien. Noord-Groningen kent een mooie combinatie van oud landschap met kwelderwallen resterend uit de intergetijden periode, graslanden, wierden met eeuwenoude dorpen, en nieuw landschap met hoogproductieve landbouw, dijken, windturbines en nieuwe industrie. Het is een leesbaar landschap. Het heeft me gegrepen denk ik, want nu, jaren later, woon ik er.

Aanwas
Het Nederland van de toekomst kent veel meer biodiversiteit. Ik hoop dat het landschap zal ‘groeien’ door meer natuurlijke dynamieken toe te laten in het landschapssysteem. Groei als tegenhanger van de inklinking, oxidatie en het biodiversiteitsverlies waarmee we nu te maken hebben. Ik hoop dat er in de toekomst meer ruimte is voor de natuurlijke processen. Voor fluctuaties, voor getijden, en natuurlijke aanwas van het land.

Medebewoners
Daar is een cultuurverandering voor nodig. Een ‘unlearning’ van wat we al kennen en denken te weten om bestaande patronen te doorbreken. Daarbij hoort diepgaande kennis van en begrip voor ons landschapssysteem in al zijn complexiteit. Kennis over alles wat daarin groeit, leeft en bloeit. Wat is hun rol in het ecosysteem? En hoe kan de mens hierin faciliteren (of juist niet), om ook hen een duurzame toekomst te bieden in het landschap. Onderzoeken wie je medebewoners zijn en van welke condities ze afhankelijk zijn, daar begint het mee.

Nieuw gedachtengoed
Voor die diepgaande kennisverwerving en beter begrip van het landschap zijn andere vakgebieden en kennisdragers voor nodig dan alleen landschapsarchitecten. Denk bijvoorbeeld aan ecologen, hydrologen of filosofen. Ook landbouwers, vanwege hun locatiespecifieke kennis van de grond en gewassen. In samenwerking met specialistische kennis en andere invalshoeken kun je tot nieuwe inzichten komen. Zo kwamen we tijdens een uitwerking van Eeuwige Bron 2.0 tot een alternatief water-win-systeem door een tafel gevuld met ontwerpers, bodemdeskundigen, geohydrologen en boerenpartijen. Deze alternatieve manier van wateroogsten kan positieve impact hebben op de leefbaarheid van het gebied voor zowel boeren als natuurontwikkeling.

Omdenken
Als landschapsarchitecten moeten we steeds bijleren en nieuwe kennis en inzichten verwerven. Dat maakt dat we onze logica in het werkveld ook continue actief moeten bijstellen. En ook onze omgeving hierover moeten informeren en moeten overtuigen. De waarden en tradities, bijvoorbeeld wat en hoe we consumeren, zitten in onze maatschappij verankerd. Het vraagt om een cultuurverandering om echt een duurzame verandering te creëren. Hiervoor hebben we iedereen in de samenleving nodig.

Nieuwe tijdgeest
Voor de ontwerpers van de toekomst wens ik dat er een symbiose is ontstaan tussen mens en natuur. Dat we het landschap op basis daarvan inrichten, en dat dat vanzelfsprekend is. We gaan die kant al op, de nieuwe tijdgeest hangt in de lucht.

Roel Wolters is landschapsarchitect en oprichter van Smartland. Hij begon zijn professionele carrière in 1998 en richtte zich op grootschalige ruimtelijke opgaven, de transformatie van voormalige mijnbouwgebieden en de stedelijke leefomgeving. Na het behalen van zijn Mastertitel is hij daarnaast een Chinees-Nederlandse samenwerking gestart, gericht op de urgente klimaatopgaven van de stedelijke delta’s. De focus ligt daarbij op een zo optimaal mogelijk ecologisch systeem voor planten, dieren en mensen. Hoe ziet hij de toekomst van ons landschap?

Stroomgebied
Ik ben geboren in Zuid-Limburg, op een kilometer van de Duitse grens en vijf kilometer van België. Het fantastische heuvelland, de hellingbossen en beekdalen zijn misschien uniek voor Nederland, maar deze landschappen houden niet op bij de grens. Ze lopen door in de Eifel en Ardennen, het stroomgebied van de Roer en de Maas. Met dat landschap voel ik me verbonden.

Lokale helden en internationale samenwerking
Als landschapsarchitect kijk ik graag over de landsgrenzen heen. Ik heb weinig moeite om ergens te aarden, van de Nederlandse Delta tot ver in Azië. De focus van ons bureau ligt op het samenwerken met lokale helden aan urgente opgaven en de problemen van deze tijd. Problemen die zich ook niet aan grenzen houden, zoals we hebben gezien met de overstromingen van 2021. Ook het feit dat er tot op de dag van vandaag vlak over de grens nog bruinkool wordt gewonnen, en waar burgers strijden voor een schonere toekomst, benadrukt het belang van een langetermijnvisie op macroschaal en internationale samenwerking. Ik ben een optimist. Maar ik sta wel heel kritisch tegenover de trage vorderingen die we als samenleving maken als het gaat om het behalen van de klimaatdoelen, en het betrekken van burgers bij de urgente opgaven.

Participatie en inspraak
Nederland staat voor grote ruimtelijke uitdagingen. De gevolgen hiervan zijn voor de gewone burger moeilijk te bevatten. Alleen al de ruimteclaim voor klimaatadaptatie, woningbouw, natuur- en biodiversiteitsherstel, waterkwaliteit en de toekomstige drinkwatergarantie leiden onherroepelijk tot het maken van keuzes waarvoor we draagvlak in de samenleving moeten creëren. Participatie en inspraak spelen daarbij een steeds grotere rol. Maar we zullen dit instrument de komende honderd jaar moeten vernieuwen.

Symbioceen
Ik droom dat in 2123 onze samenleving veel natuurinclusiever is dan nu, en dat we ons huidige verslavende systeem van uitbuiting en uitputting hebben vervangen door een nieuwe balans tussen mens, natuur en technologie. We zijn dan misschien wel beland in het Symbioceen, geïntroduceerd door milieufilosoof Glenn Albrecht, waarin mensen in harmonie leven met alle andere wezens. Ruimtelijke vraagstukken en participatie draaien dan niet meer alleen om de stem van de mens, maar om de bescherming en het herstel van alle onderdelen van het natuurlijke ecosysteem.

Volgende generaties
Visie, draagvlak en vertrouwen zijn nodig om zo’n toekomst te bereiken. Overheden moeten meer open en transparant zijn over besluitvormingsprocessen en burgers beter informeren over de gevolgen van de te maken keuzes. Technologische en wetenschappelijke vooruitgang zal het makkelijker maken om de afweging en impact inzichtelijker te maken. Ook moeten we als samenleving veel meer verantwoordelijkheid nemen voor het leven van volgende generaties. We moeten keuzes durven maken en vooral open staan voor nieuwe initiatieven.

De natuur als rechtspersoon
Een van deze initiatieven is dat straks, naast de rechten voor de mens, ook die van het ecosysteem in onze grondwet zijn opgenomen; ‘de natuur als rechtspersoon’. Een begrip dat in de natuur oorspronkelijk niet voorkomt, maar zeker kan helpen in onze zoektocht naar een nieuwe balans. Ik word helemaal blij van de stappen die er in Ecuador, Nieuw-Zeeland, maar ook in Nederland zijn genomen om dit te realiseren.

Breed gedragen visie
We leven in een periode dat klimaat- en stikstofdoelen sneuvelen door lokale en maatschappelijke weerstand. Er moet daarom meer ruimte komen om met respect voor elkaar argumenten uit te wisselen. We moeten leren luisteren naar de pijn achter de weerstand, waardoor er meer ruimte ontstaat voor een breed gedragen visie op macroschaal. We moeten het dus vooral samen doen en er is no time to waste! We hebben namelijk maar één planeet.
Ik ben heel benieuwd hoe de samenleving in 2123 terugkijkt naar deze tijd en de keuzes die we de komende decennia gaan maken. Het zal voor ons een hobbelige weg zijn. Maar ik hoop dat onze kleinkinderen met hetzelfde optimisme de volgende eeuw trotseren.

Steven Slabbers is Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit (PARK) en adviseert de Provincie Noord-Holland over ruimtelijke ontwikkelingen die impact hebben op de leefomgeving. In deze video vertelt hij hoe we in de toekomst anders moeten leren omgaan met het water.

Shera van den Wittenboer is landschapsontwerper en landschapshistoricus en momenteel werkzaam als Adviseur Landschap en erfgoed bij het College van Rijksadviseurs. Daarnaast schrijft ze landschapsbiografieën en doet ze landschapshistorisch onderzoek voor verschillende opdrachtgevers. Wat zijn haar ideeën over het landschap van morgen?

Coulisselandschap
Hoe meer kennis ik verzamel over verschillende landschappen, hoe meer ik ervan ga houden. Of het nu gaat om de open kleilandschappen van Zeeland en Groningen of het Limburgse Heuvelland. Maar als ik dan toch moet kiezen, dan kies ik voor het coulisselandschap in het oosten van het land, waar ik ben opgegroeid en nog altijd woon. Dat voelt het meest als thuis.

Grenzen aan de maakbaarheid
We zijn er (te) lang vanuit gegaan dat alles maakbaar was en we het bodem- en watersysteem zo naar onze hand kunnen zetten dat alles overal kan. Maar er zijn grenzen aan die maakbaarheid. De komende eeuw zullen we ons moeten aanpassen aan natuurlijke systemen in plaats van andersom. Dat betekent bijvoorbeeld dat we toe moeten naar een landbouw die niet afhankelijk is van grondwateronttrekkingen, bestrijdingsmiddelen en krachtvoer uit Brazilië, maar in balans is met de natuur en de bodem. De landbouw levert voedsel én natuur, maar in toenemende mate allerlei andere maatschappelijke diensten, zoals waterberging en -zuivering en biobased materialen. We moeten meer ruimte reserveren voor water, om piekbelasting én droogte goed aan te kunnen.

Levendige omgeving
Het is ook belangrijk dat er geen woningen meer gebouwd worden op plekken waarvan we nu al weten dat we het water in de toekomst daar steeds minder goed kunnen beheersen. We worden steeds beter in het mengen en slim combineren van functies die goed samengaan en zelfs baat bij elkaar hebben. Zo kan mengen van wonen en werken bijdragen aan een levendige omgeving waar gemakkelijk kruisbestuivingen en innovaties plaatsvinden en waar banen nabij te vinden. Het spectrum ‘multifunctionele landbouw’ is heel breed. Denk aan verkoop van lokale producten tot kinderopvang, maar ook voedselproductie gecombineerd met natuur- of waterbeheer. Op bedrijven met een hoge biodiversiteit zijn minder medicijnen en bestrijdingsmiddelen nodig.

Voorbij 2100
De opdracht ‘bodem en water sturend’ in het coalitieakkoord heeft al voor veel meer aandacht voor het natuurlijke bodem- en watersysteem gezorgd. Maar het kost tijd om daar ook echt naar te gaan handelen. Ver vooruitkijken, naar wat ons te wachten staat voorbij 2050 of zelfs 2100, is nodig om te weten wat we nu moeten doen. Dat zijn zogenaamde ’no regrets’. ‘Lock ins’ zijn er ook en die maken het steeds moeilijker om op termijn van koers te veranderen. Een voorbeeld is het blijven verlagen van het waterpeil in veenpolders, want bij elke verlaging zakt de bodem mee en wordt het steeds lastiger om daar droge voeten te houden. In de Zuidplaspolder is recent besloten het peil niet meer te verlagen. Dat is een goede ontwikkeling.

Verbinden van kennis
Om vooruit te komen moeten we veel samenwerken, en multidisciplinair. Dat gebeurt al steeds meer, maar sommige disciplines krijgen niet de juiste opdracht mee of worden te laat bij ontwikkelingen betrokken. Zo zouden waterschappen met hun kennis van het watersysteem aan de voorkant moeten worden betrokken bij bijvoorbeeld het zoeken naar geschikte woningbouwlocaties. Het is ook niet vanzelfsprekend dat boeren, ecologen en hydrologen samenwerken, maar dat zou veel vaker moeten. Juristen en banken spelen ook een belangrijke rol. Zij houden vaak nog vast aan de regelgeving en rekenmodellen uit een lineaire economie, terwijl ze mee zouden kunnen denken over vernieuwingen en mogelijkheden. De ontwerpdiscipline heeft een belangrijke rol bij het integreren van opgaven, het verbinden van kennis uit verschillende disciplines en het verkennen van mogelijkheden. Ontwerpend onderzoek zou veel vaker ingezet moeten worden.

Werk aan de winkel
Mijn wens is dat de generatie die nu aan de touwtjes trekt gaat inzien dat er serieus werk aan de winkel is als we volgende generaties een net zo rijk leven gunnen als we zelf leiden. Dat we als mens in staat zijn om als onderdeel van de natuur te functioneren en dat we ons aanpassen aan natuurlijke systemen en de beschikbare bronnen.